DOĞAL BOYA İLE ELDE EDİLEN RENKLER

Türk ve İslam eserleri müzesinde  Aşkla Düğümlenen Sanat ; Türk Halıları sergi koleksiyonu  var. Koleksiyonun bir köşesinde de doğal boya ile elde edilen renkler örnekleri ve bilgilendirme yazıları ile yer alıyor. Aşağıda yer alan yazının kaynağı bu sergidir.  

MOR, EFLATUN :Bu renkleri elde etmek için  Murex ve Purpura adlı kabuklu deniz hayvanı türü kullanılıyordu. Bu canlıların salgı bezlerinde bulunan doğal halde soluk sarı renkli bu salgı güneş ışığı ile temas ettiğinde  sarı, yeşil, açık kırmızı ve koyu kırmızıdan geçerek sonunda mora dönüşüyordu. Işık haslığı oldukça iyi olan bu rengi elde etmek oldukça pahalı ve zahmetli olduğundan zamanla terk edilmiş ve bu renkler diğer boyar maddelerin karışımı ve mordanlanması ile elde edilmiştir.

KIRMIZI RENK VE TONLARI: Kırmızı renk elde etmek için genellikle koşinil, kermes, lak böcekleri ile yoğurt otu, kök boya bitkisi kullanılmıştır.

SARI RENK VE TONLARI:  Sarı renk elde etmek için kullanılan pek çok bitki vardır. Aspir, ada çayı, hayıt otu, boyacı katırtırnağı, papatya, muhabbet çiçeği, defne, sütleğen, cehri ve gence bunlardan bazılarıdır.

MAVİ RENK VE TONLARI: En önemli boyar maddeler çivit otu ve Hindistan çivididir. mavi renkli boyar madde bitkinin yapraklarının fermantasyonu (mayalandırılması) ile elde edilir.

YEŞİL RENK VE TONLARI : Doğada yeşil renk veren bir bitki ve hayvan yoktur. Renk , sarı ve mavi renk veren bitkilerini birlikte kullanılması sonucu elde edilir. Genellikle önce mavi boyanan malzeme mordanlanarak sarı renk ile boyanır.

TURUNCU RENK VE TONLARI : Genellikle önce sarı boyanan malzeme içerisine elde edilecek renk tonuna göre miktarı değişen kök boya bitkisi (kırmızı) ilave edilerek elde edilir.

KAHVERENGİ VE TONLARI:Ceviz kabuğu, nar kabuğu, mazı meşesi(gomalak), palamut meşesi, menengiç, Akdeniz defnesi, ısırgan, havacıva otu, sumak ve sütleğen kullanılan başlıca boyar bitkilerdir.

SİYAH RENK: Siyah rengin elde edilmesinde önce tanen içeren bitkiler( palamut meşesi ve mazı gomalağı) ile boyanır. Daha sonra saçıkıbrıs da denilen demir şapı ile mordanlanır. bu yardımcı madde , tüm boyar bitkilerde  en koyu renkleri ve siyah elde etmek için kullanılır.Ancak fazla miktarda kullanılması  yünün zaman içinde çürümesine neden olur.

***

AKDENİZ KERMESİ: Akdeniz kıyılarında ve İran'da ki Zagros Dağlarına kadar olan bölgede yayılım gösteren kermes meşesinde parazit olarak yaşayan kermes böceklerinin dişisinden boyar madde elde edilir. Kermes böceğinin boyacılıkta kullanılması Sümerler'e kadar dayanır. Selçuklu döneminde tekstil boyamada kullanılmıştır. Osmanlı'da İstanbul'un Fethi'nden sonra kullanımı yaygınlaşmıştır. Boya böceklerin kurutularak öğütülmesi ile elde edilir. kırımız rengin adının Kermes(Kırmızı) böceğinden geldiği düşünülmektedir.

CEHRİ, ALTIN AĞACI : Orta Anadolu'da endemik olarak yetişen boyları 3 metreyi bulabilen dikenli bir boyar bitkidir. Sarı çiçekleri, önceleri yeşil daha sonra kahverengiden siyaha dönüşen meyveleri bulunan bitkinin olgunlaşmamış meyveleri kurutularak boya elde edilir. Cehri meyveleri en eski Türk boyalarındandır. Tokat, Nevşehir, Niğde, Ankara, Kahramanmaraş ve Konya'da üretimi yapılmıştır. Elde edilen renkler boya reçetesine göre turuncu, sarı, parlak sarı,yeşil ve hakidir.

MUHABBET ÇİÇEĞİ: Genellikle makilik alanlarda görülen ve bahar ortasından yaz sonuna kadar yeşil renkli çiçekleri olan bir bitkidir. içerdiği luteolin ve apigenin maddeleri ile tarih öncesi dönemlerde tekstil boyamacılığında, tablo ve ikonlarda kullanıldığı bilinmektedir. Elde edilen renkler boya çeşidine göre sarı ve tonları şeklindedir.

GENCE, KAZDAĞI OTU: 1ila 2 metre büyüyenilen çok yıllık bir bitkidir. Renk otugeharenk,yalancı kenevir gibi isimlerle de anılan gence Anadolu'da yaygın olarak yetiştirilir. Bitki taze veya kurutulmuş olarak boyama işlemlerinde kullanılır ve boyama reçetesine göre turuncu,sarı ve sarı tonları elde edilir.

NAR KABUĞU: Narın anavatanı Hindistan ve Pakistan'dan İran'a kadar Güneybatı Asya'dır. Ancak bir kültür bitkisi olarak Akdeniz Bölgesinden Asya ve Çin'e kadar yayılmıştır ve çoğu yerde yabani olarak da yetişir. Meyvesinin taze veya kurutulmuş kabukları boyar madde olarak kullanılır. elde edilen renkler boyama reçetesine göre açık kahverengi, gri ve siyahtır.

DOĞAL İNDİGO ÇİVİT OTU: Doğal indigo elde edilen birçok bitki olmakla birlikte en öenmlileri Çivit otu ve İndigofera tinctoria L. ağacıdır. Çivit otu boyu 1 metreye kadar uzayabilen parlak sarı renkli çiçeklere sahip iki yıllık otsu bir bitkidir. Mavi renkli boyar madde bitkinin yapraklarının fermantasyonu ile elde edilir. Elde edilen renkler boyama reçetesine göre mavi ve tonları şeklindedir.

CEVİZ KABUĞU: Ağacın meyvesinin yeşil kabukları doğal boyama için kullanılır. Eski Yunan ve Roma döneminde grileşen saçları boyamak için kullanıldığı bilinmektedir. Ayrıca birçok kaynakta yünü kahverengiye boyamak için kullanıldığı bildirilmektedir. Elde edilen renkler boyama reçetesine göre bejden koyu kahverengi arasındaki renk tonlarıdır.

MAZI MEŞESİ: Haziran ve Temmuz aylarında Mazı Arısı dişisinin yumurtalarını mazı meşesinin tomurcuklarına bırakması sonucunda mazı meşesinin oluşturduğu tanen içeriği bakımından  zengin. yağ-şeker ve protein bakımından besleyici gomalaklar boya ve dericilik başta olmak üzere mürekkep yapımı gibi çeşitli alanlarda kullanılır. Elde edilen renkler boyama reçetesine göre açık kahverengi,gri ve siyah tonlarıdır.

PALAMUR MEŞESİ, PELİT :Kışın yapraklarını döken bu meşe türünün pelit olarak adlandırılan meyveleri diken benzeri uzun çıkıntılı bir kabuğun içinde yer alır. Türkiye'de Ege Bölgesi'nde yaygındır. Elde edilen renkler boyama reçetesine göre açık kahverengi, gri ve siyah tonlarıdır. Türk halı ve kilimlerinde siyah rengi elde etmek için çokça kullanılmıştır.

KÖK, KÖK BOAY, YAPIŞKAN OTU: Kırmızı renk için en önemli boya bitkisi olan kök boya boyları 1,5-2 metreyi bulan çiçekli bir bitki türüdür. Bezelye büyüklüğünde koyu mor ve siyah meyveleri vardır. Hafif nemli toprakta gelişen bitkinin toprak altındaki parmak kalınlığında olabilen kökleri kurutularak alizarin ve parparin adlı boyar maddeler elde edilir. Elde edilen renkler kırmızıdan mora kadar çeşitlenebilir. Yapılan mordan işlemleri ile Dünyada Türk kırmızısı diye anılan renk bu bitki ile elde edilir.

Türkiye'de Manisa, Demirci, Gördes, Konya, Aksaray, Niğde, Kayseri, Çorum, Yozgat, Malatya, Elazığ, Adıyaman, Amasya ,Ankara, Tokat, Kahramanmaraş, Çanakkale, Muğla gibi illerde yabani olarak yetişmekle birlikte bazı bölgelerde tarım da yapılmaktadır.